لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

بارش باران های شدید در مرداد 1384 در نواحی شرقی استان گلستان منجر به رخداد دو سیل ویرانگر گردید که این سیلاب ها از جمله خسارت بارترین سیل های رخ داده در کشور بودند. به منظور جلوگیری از تکرار این حادثه اقدام به انتقال و تجمیع یازده روستای شهرستان کلاله (که در سیلاب های اخیر گرگانرود و سرشاخه های آن خسارات زیادی دیده بودند) به منطقه پیشکمر گردید. هدف از انجام تحقیق حاضر، بررسی تاثیرات تجمیع روستاهای آسیب دیده از سیل بر کیفیت زندگی ساکنین محلی با استفاده از شاخص های ذهنی می باشد. بدین منظور 10 قلمرو کیفیت زندگی شامل کیفیت محیط، مسکن، آموزش، سلامت، به زیستی فردی، مشارکت، تفریح و اوقات فراغت، اطلاعات و ارتباطات، اشتغال و درآمد و ثروت برای مطالعه کیفیت زندگی در ناحیه مورد مطالعه انتخاب شد. جامعه آماری تحقیق خانوار های ساکن در شهر جدید پیشکمر می باشند. برای تعیین تعداد پرسشنامه مورد نیاز (حجم نمونه) از فرمول کوکران استفاده گردید. همچنین جهت بررسی پایایی پرسشنامه از آزمون آماری کرونباخ آلفا استفاده شد. پرسشنامه های مورد استفاده (200 نمونه) از سوالات بسته با پاسخ هایی در طیف لیکرت پنج مقیاسی متناسب با قلمروهای عمده زندگی تشکیل شد و در گام دیگر پس از تکمیل پرسشنامه ها و رفع نواقص احتمالی، اطلاعات مورد نیاز از پرسشنامه ها استخراج شده و جهت رسیدن به اهداف تحقیق تجزیه و تحلیل آماری گردید. بدین منظور از روش آماری مقایسه میانگین ها و طرح پانل گذشته نگر مبتنی بر نگرش سنجی از جامعه نمونه در دو دوره قبل و بعد از اجرای طرح استفاده شد. نتایج بررسی ها در شهر پیشکمر نشان داد 73 درصد پاسخگویان از کیفیت زندگی شان بعد از تجمیع روستاها به شهر راضی بودند و تنها کمتر از 4 درصد افراد از کیفیت زندگی شان ابراز نارضایتی کردند. ارزیابی رضایت از قلمروهای مورد استفاده در این مطالعه نشان می دهد که پاسخ دهندگان در شهر پیشکمر بیشترین میزان رضایت را از قلمرو آموزش و کمترین میزان رضایت را از قلمرو اشتغال داشته اند.

بارش باران های شدید در مرداد 1384 در نواحی شرقی استان گلستان منجر به رخداد دو سیل ویرانگر گردید که این سیلاب ها ازجمله خسارت بارترین سیل های رخ داده در کشور بود. به منظور جلوگیری از تکرار مجدد رویداد سیل در مناطق سیل زده، به جابه جایی محدود 3 روستا و جابه جایی توام با تجمیع یازده روستای شهرستان های کلاله و مراوه تپه که در سیلاب های اخیر گرگان رود و سرشاخه های آن خسارات زیادی دیده بودند، به منطقه فراغی اقدام گردید. هدف از انجام تحقیق حاضر، بررسی تاثیرات جابه جایی روستاهای آسیب دیده از سیل بر میزان سرمایه اجتماعی ساکنین محلی با استفاده از شاخص های ذهنی است. بدین منظور سه قلمرو اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و انسجام و همبستگی اجتماعی برای مطالعه سرمایه اجتماعی در ناحیه موردمطالعه انتخاب شد.جامعه آماری این پژوهش، خانوارهای محلی ساکن در روستاهای محدوده مطالعاتی است که با استفاده از فرمول کوکران تعداد 200 سرپرست خانوار به عنوان حجم نمونه تعیین شدند. همچنین تجزیه وتحلیل داده ها با بهره گیری از نرم افزار SPSS انجام شده است. جهت مقایسه دو الگوی جابه جایی محدود و تجمیع، از آزمون t نمونه های مستقل استفاده گردید. نتیجه این آزمون نشان دهنده آن است که بین الگوهای اسکان مجدد تفاوت معنی داری درزمینه میزان تغییرات سرمایه اجتماعی وجود ندارد. تحقیق بیانگر بهبود وضعیت مشارکت در هر دو الگوی اسکان مجدد، عدم تغییر در شاخص همبستگی و انسجام اجتماعی و کاهش میزان شاخص اعتماد اجتماعی در دو الگوی موردمطالعه است. پیشنهاد می گردد تا با حمایت از تشکیل و توسعه نهادهای مردم نهاد زمینه های تقویت انسجام و اعتماد بین اهالی فراهم گردد.

هر ساله میلیون ها نفر از مردم جهان، در پی اجرای پاره ای از پروژه های عمرانی، به اجبار از محل زندگی خود رانده شده، و در حاشیه شهرها، در شرایط دشوارتری نسبت به قبل از جا به جایی، استقرار می یابند. مقاله حاضر در جستجوی پاسخی است برای این سوال که چگونه می توان در شرایط عادلانه، برای جا به جایی غیر اختیاری برنامه ریزی نمود و آن را تحقق بخشید.مایکل ام سرنیا در «مدل خطر و بازسازی» خود، سوال های پایه ای در مورد جا به جایی را چگونه فقیر شدن رانده شدگان و چگونگی جلوگیری از آن، می داند. به گفته او، هشت خطر، فرایند فقیر شدن را ایجاد می کند. اما با برنامه ریزی می توان این فرایند را وارونه کرده و شرایط عادلانه ای در تبدیل جا به جایی به تجدید اسکان، فراهم نمود. دیدگاه فقیر شدن در طرح مکان یابی برای تجدید اسکان در حوزه سد کارون 3 به کار گرفته شد که به دو پیش برنامه تجدید اسکان و تجدید اشتغال انجامید اما این طرح، تحقق نیافت. در بررسی شرایط تحقق پذیری اینگونه برنامه ها در تجارب جهانی مشخص گردید که ابتدا مردم شناسان و جامعه شناسان اثرات فقیر شدن را مستند نمودند. سپس، بر پایه دیدگاه سرنیا، مدل «جا به جایی غیر ارادی و تجدید اسکان» بیان گردید و گام بعدی، به منظور عملیاتی کردن این مدل، عبارت بود از تربیت همراه با آموزش عالی و کارآموزی نیروهای ماهر مشارکت جویان محلی، با همکاری انستیتوی توسعه اقتصادی بانک جهانی، در کشورهای علاقمند به حل مشکل جا به جایی. ضرورت بعدی، تلاش اصولی در تدوین سیاست ها و دستورالعمل ها و قوانین مرتبط با جا به جایی است، که توسط دولت ها و یا برخی از فعالان اجتماعی پیشنهاد و اقدام می شود.نتیجه نهایی اینکه مدیریت جا به جایی، اراده و تلاش همه جانبه ملی را می طلبد و نمی توان با سلایق و توان های محلی از عهده این مهم برآمد ضمن آنکه باید توجه داشت متولیان تخصصی و بخشی طرح های توسعه نمی توانند مدیریت جا به جایی را به عهده گیرند. لذا می بایستی یک سازمان متولی با نفوذ و اختیارات فرا بخشی در سطح ملی با برخورداری از ویژگی های خاص ایجاد و مسولیت تدوین برنامه، در یک فرایند علمی و اصولی، به برنامه ریزان فضایی واگذار گردد.

بارش باران های شدید در مرداد 1384 در شرق استان گلستان منجر به وقوع دو سیل ویرانگر گردید که از خسارت بار ترین سیل های رخ داده در کشور بودند. به منظور جلوگیری از تکرار مجدد رویداد سیل در مناطق سیل زده، اقدام به انتقال سه روستا به صورت محدود و همچنین جابه جایی توام با تجمیع یازده روستا به منطقه پیشکمر گردید. هدف از انجام تحقیق حاضر، بررسی تاثیرات جابه جایی روستاهای آسیب دیده از سیل بر کیفیت زندگی ساکنین با استفاده از شاخص های ذهنی است. بدین منظور 10 قلمرو کیفیت زندگی شامل اشتغال، درآمد و سرمایه، مشارکت اجتماعی، بهداشت، رفاه اجتماعی، آموزش، امنیت، مسکن، محیط طبیعی و اطلاعات و ارتباطات برای مطالعه انتخاب شد. جامعه آماری این تحقیق خانوارهای ساکن در شهر پیشکمر و سه روستای قولاق کسن، بق قجه بالا و بق قجه پایین در استان گلستان بود. برای تعیین تعداد پرسشنامه از فرمول کوکران استفاده شد و پرسشنامه های مورد استفاده (279 نمونه) از سوالات بسته با پاسخ هایی در طیف لیکرت پنج مقیاسی متناسب با قلمرو های عمده زندگی تشکیل شد. پس از تحلیل آماری اطلاعات پرسشنامه، نتایج نشان داد که میانگین رضایت از کیفیت زندگی در الگوی جابه جایی محدود و الگوی تجمیع به ترتیب 3.36 و 3.67 است که بیشتر از میانگین نظری (3) است. این امر نشان دهنده بهبود وضعیت این قلمرو نسبت به دوره قبل از اسکان مجدد در هر دو الگوی مورد مطالعه است. همچنین بررسی ها اختلاف معنی داری را در میزان رضایت از کیفیت زندگی بین الگوهای تجمیع و جابه جایی نشان می دهد.

تغییر مکان روستا که به جابه جایی معروف است غالباً با هدف استقرار ساکنین پهنه­ های پرخطر در نقاطی امن و با رویکرد بهبود وضعیت مردم صورت می­ پذیرد. مداخله در ساختار موجود از جمله جابه جایی سکونتگاه، با پیامدهایی برای ذینفعان آن همراه است که می­ تواند زندگی مردم را تحت تأثیر قرار دهد. شناخت و تحلیل این پیامدها برای جابه جایی های بعدی و مدیریت این تغییر مکان ضروری است. بررسی این پیامدها به ویژه در طرح هایی که با موفقیت کمتری روبرو بوده اند برای درس گرفتن از آن اهمیت بیشتری دارد. این پژوهش با هدف تحلیل پیامدهای ناشی از جابه جایی هایی که موفقیت کمتری داشته به اجرا درآمد. مطالعه با رویکردی کیفی و با استفاده از روش­ شناسی قوم­ نگاری انتقادی انجام شد. رویکرد انتقادی بر این موضوع تأکید دارد که ممکن است جابه جایی روستاهای مورد مطالعه تابع خواست و اراده نظام برنامه­ ریزی باشد اما نوع برداشت و ادراک ذینفعان اصلی یعنی مردم روستا، در تشدید و تقلیل پیامدهای این فرایند نقش اساسی دارد. داده­ های میدانی با استفاده از تکنیک مصاحبه نیمه­ ساختار یافته فردی و مشاهده مشارکتی در محدوده روستا و ساکنین آن با استفاده از نمونه­ گیری هدفمند و تا نیل به اشباع نظری جمع آوری شد. داده­ ها از طریق کدگذاری و مفهوم­ سازی استخراج و مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان داد که فرایند جابه جایی به دلیل مکانیابی نامناسب موفقیت چندانی کسب نکرده و پیامدهای نامطلوب فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی به جای گذاشته است. نگاه کالبدی – فیزیکی به جابه جایی، آن هم به صورت ناقص، افزایش بدهکاری به دلیل هزینه­ های زیاد برای آماده سازی قطعات مسکونی، رها شدن قطعات تفکیکی و نیمه­ ساز و کاهش صمیمیت بین اهالی به دلیل وجود فاصله در بین قطعات از جمله پیامدهای شناسایی شده از سوی مردم در این جابه جایی می­ باشد. بنابراین مطالعه پیشنهاد می کند جابه جایی فقط در شرایط خاص انجام شده و در این صورت نیز با اقدامات ترویجی، جابه جایی به خواست مردم تبدیل شود تا مردم درک شفافی از موضوع پیدا کنند.

ضعف بنیان های ساختاری نقاط روستایی کشور، از دیر باز جزو موانع توسعه یافتگی این سکونتگاههای انسانی به شمار آمده است. در این میان بروز حوادث غیرمترقبه طبیعی همچون سیل وزلزله بیشترین لطمه را بر این پیکر ناتوان وارد ساخته، به طوری که به دنبال هر حادثه، سازمان اقتصادی و اجتماعی روستاها به همراه ساختار فیزیکی آن دچارصدمات جدی می شود. در چنین زمینه ای بازسازی روستاهای آسیب دیده از حوادث طبیعی، با رویکردی عقلانی به برنامه ریزی راهکاری جز مداخله در نحوه آرایش مکانی- فضایی نمی یابد. تحقیق حاضر به بررسی پیامدهای اجتماعی، اقتصادی وکالبدی راهبردهای اسکان مجدد روستاییان روستاهای دهستان آبگرم شهرستان اردبیل که طی زلزله در سال 1375 تخریب شدند، می پردازد. شاخص های تحقیق شامل انسجام اجتماعی، همبستگی اجتماعی، تغییر شغل، میزان درآمد، تخریب مراتع، تغییر الگوی مسکن، تغییر کاربری اراضی زراعی و میزان دسترسی به خدمات زیربنایی است.جامعه آماری شامل 15 روستای دهستان آبگرم وحجم نمونه شامل 3 روستای جابجا شده و 3 روستای درجاسازی شده می باشد. روش تحقیق توصیفی -تحلیلی است و شیوه های گردآوری اطلاعات شامل اسنادی و میدانی (مشاهده، مصاحبه و پرسشنامه) است. آزمون فرضیات با استفاده از آزمونهای T مستقل و آزمون مکنمار و به کمک از نرم افزار SPSS صورت گرفته است. یافته های تحقیق نشان می دهدکه در بین معیارهای منتخب برای بررسی پیامدهای راهبردهای اسکان مجدد میزان انسجام اجتماعی، همبستگی اجتماعی، احساس تعلق مکانی، تغییر الگوی مساکن و دسترسی به خدمات در رویکرد درجاسازی بهتر و مناسب تر از رویکرد جابجایی است، در صورتی که در معیارهای همچون تغییر شغل، میزان درآمد، تخریب مراتع، تغییر کاربری اراضی زراعی رویکرد جابجایی مناسبتر است.